در سازمان های خدماتی، کیفیت عبارت است از مقداری که خدمت ارائه شده، انتظارات مشتری رابرآورده سازد. ماهیت بسیاری از خدمات به گونه ای است که مشتری در فرایند ارائه آن ها، حاضراست. این به معنی آن است که کیفیت درک شده نه تنها متاثر از”نتیجه خدمت” است بلکه از”فرایندخدمت” نیز تاثیر می پذیرد(قبادیان و همکاران،۱۹۹۴).

 

کیفیت، به طور کلی طبق تعریفی که در استاندارد ایزو ۹۰۰۰ (نسخه۲۰۰۰) از آن شده عبارت است از مجموعه صفات و ویژگی‌های که یک کالا، یک خدمت، یک شخص ، یک سازمان و حتی یک فرایند تولید باید داشته باشد تا نیازها و انتظارهای آشکار و پنهان مشتری را بر آورده سازد و در عین حال ظرفیت بهبودپذیری نیز داشته باشد(روشن،۱۳۸۳).

 

منظور از کیفیت چیست؟ اساس و بنای کیفیت آن گونه که در مقالات خدمات تفیهم شده است برروی کیفیت ادراکی(دریافتی) تمرکز دارد. کیفیت ادراکی به عنوان قضاوت مشتری ‌در مورد برتری کلی چیزی تعریف می شود . این تعریف متفاوت با کیفیت واقعی که شامل جنبه ای عینی یا شکلی واقعی از یک شیء یا اتفاق است. کیفیت ادراکی حالتی از نگرش است راجع به رضایت، اما نه خودرضایت و از مقایسه انتظارات با ادراکات از عملکرد منتج می شود(رولی^[۲۶]،۱۹۹۷).

 

پاراسومان(۱۹۹۱) کیفیت ادراک شده عبارت است از : قضاوت مشتری درباره تفوق یا مزیت کلی یک چیز. کیفیت ادراک شده شکلی از طرز تلقی است که با رضایت ارتباط دارد ولی با آن یکی نیست واز مقایسه انتظارات با ادراکات از عملکرد منتج می شود(به نقل از راولی،۱۹۹۷).

 

پاراسورمان به نقل از حکمت پو و همکاران (۱۳۹۱) کیفیت خدمات را حاصل مقایسه انتظارات مشتریان(ایده آل ها) از عملکرد و درک آن ها ازارائه خدمات در سازمان می‌داند. ادراک به ارزشیابی مصرف کننده گان از ارائه دهنده خدمت برمی گردد درصورتی که رتبه بندی عملکرد سازمان(ارائه دهنده خدمت) پائین تر از انتظارات باشد نشانه کیفیت ضعیف بوده و عکس این نشان دهنده کیفیت خوب است.

 

کیفیت راماک جین وبوردن^[۲۷](۱۹۹۵) چنین تعریف می‌کنند : کیفیت ویژگی است که افراد به چیزی یا پدیده ای نسبت می‌دهند(بازرگان،۲۰۱۰)

 

کیفیت آموزش و پرورش از دید عمادزاده(۱۳۸۱) بدین گونه است: کیفیت آموزش و پرورش، درحقیقت بستگی به کیفیت عواملی دارد که در تولید این خدمت مشارکت می نمایند . این عوامل به قرار زیرند

 

۱- کیفیت دانش آموزا ن به ‌عنوان دریافت کنندگان آموزشی و متقاضیان علم، که طرف تقاضا را تشکیل می‌دهند

 

۲-کیفیت معلمین به ‌عنوان عرضه کنندگان خدمات آموزشی و ارائه دهندگان دانش، صرف عرضه را تشکیل می‌دهد.

 

۳-کیفیت امکانات و تجهیزات ضروری و فضاهای مناسب برای فراهم آوردن محیطی مطلوب که در آن عمل آموزشی، صورت مفید تری ارائه گردد .

 

-۴ کیفیت خدمات اداری سازمان‌های هدایت کننده و برنامه ریزان آموزشی در جامعه که آنان اهداف کمی و کیفی آموزشی را ترسیم و بر اساس آن منابع لازم را تخصیص می نمایند.

 

. کیفیت در آموزش عالی تمام کارکردها و فعالیت‌ها از جمله: آموزش، پژوهش، کارکنان، دانشجویان، امکانات و تجهیزات، خدمات به اقشار جامعه و دانشگاه را در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر، بر اساس الگوی عناصر سازمانی برای بهبود کیفیت نظام آموزش عالی، باید به تمام عناصر اعم از درونداد، فرایند، محصول، برونداد و پیامدها توجه داشت(بازرگان، ۱۳۸۰).

 

کیفیت خدمات آموزشی تلاشی است پیگیر برای بهبود مستمر فرایندها، تولیدات و خدمات سازمانی درجهت تأمین نیازهای مشتری یا ارباب رجوع، تقویت اهرم رقابتی و دستیابی به سطح بهینه انجام کار در رابطه با شرایط متغیر محیطی(زمردیان،۱۳۷۶)

 

۲-۴تاریخچه کیفیت:

 

یکی از اشکال قدیمی کیفیت به ۳۰۰۰ سال قبل از میلا د مسیح بر می‌گردد. درآن زمان، بابلی ها ازاستانداردی برای اندازه گیری کالا به صورت توافقی استفاده می‌کردند . مطالعات نشان می‌دهد یک کارگاه ریسندگی(۱۸۰سال قبل از میلاد) دارای سه کارگر برای تهیه کتا ن، سه ریسنده، دو بافنده ویک نفر ناظر بوده است. مشخصات فرایند وجود داشته و بازرسی توسط ناظر صورت می گرفته است(حاجی شریف،۱۳۷۶).

 

درقرن ۱۱ میلادی درانگلستان قانون اصناف، حق بازرسی کیفیت کالای ساخته شده را به بازرسان کار می‌دهد تا بدین وسیله ‌در مورد آنهایی که محصولاتشان مطابق با کیفیت لازم نیستند اعمال تنبیه کرده و برای کالای خوب مهر تأیید بزنند . تست مرغوبیت کالا عملاً ‌در سال‌ ۱۴۵۶ میلادی از زمان هنری ششم جهت اطمینان از کیفیت کالا درانگلستان مرسوم گردید(حاجی شریف،۱۳۷۶).

 

۲-۵تعریف مشتری از کیفیت

 

وبستر^[۲۸](۱۹۹۴) تعریف درست کیفیت برآورده ساختن و پیشی گرفتن از انتظارات مشتریان است. یک شخص ممکن است این تعریف را بسیار ذهنی تلقی کند چگونه می توان یک تعریف عملی وکاربردی از کیفیت را ارائه داد که بتواند عوامل ذهنی و مفهومی مانند انتظارات مشتریان را نیزدرخود داشته باشد؟ انداره گیری انتظارات مشتری و نیز سنجش عملکرد با مقیاس های غیر ازاستانداردهای تعریف شده امکان پذیر می‌باشد اما مسئله مهم دیگر تغییر پذیری و بالا رفتن انتظارات مشتریان می‌باشد. به طور کلی سه عامل باعث بالارفتن انتظارات مشتریان می‌باشد :

 

– ۱ پویایی نیازها و خواسته های مشتریان.

 

۲- ارائه عملکرد برتر و یا وعده انجام آن توسط سازمان.

 

۳-وعده ارائه عملکرد بهتر توسط رقبا.

 

انتظارات مشتریان و همچنین تعریف آن ها از ارزش متغیر می‌باشد . و نهایتاًً تعریف آن ها از کیفیت نیز متغیر و متحول است . تنها ارائه محصولات و خدمات جدید، پیشرفته و بهتر و یا وعده به مشتریان برای ارائه چنین کالا ها و خدماتی درآینده کافی نیست، بلکه تصور مشتریان در موردارزش کالاها و خدمات شرکت بسیار مهم می‌باشد(وبستر).

 

۲-۶ کیفیت در آموزش عالی و نقش اساتید:

 

کیفیت درآموزش عالی یک مفهوم پیچیده و چند جانبه است وفاقد تعریفی مناسب و منحصر به ‌خود است(هاروی وگرین^[۲۹]،۱۹۹۳).

 

بازرگان (۱۳۸۲) کیفیت در نظام آموزش عالی را تطابق عوامل درونداد، فرایند، برونداد و پیامدهای این نظام با استانداردهای از قبل تعیین شده می‌داند که این استانداردها با توجه به ‌رسالت‌ها، هدف ها و انتظارات جامعه از آموزش عالی تعریف و تدوین می‌شوند

 

“در نتیجه توافق برسر ” بهترین شیوه تعریف کردن و برآورد کیفیت خدمات ” تاکنون وجودندارد(کلویس،۲۰۰۳).

 

هرسهامداری در آموزش عالی مثل(دانشجویان، دولت و بخش‌های حرفه ای ) بسته به نیازهایشان دیدگاه ویژه ای از کیفیت دارند.

 

احتمال اینکه پرداخت شهریه و ساختار تحصیلی جدید، توجه دانشگاه ها را به دانشجویان افزایش دهد، وجود دارد نوشته های مربوط به خدمات ارائه شده، بر روی دریافتی(مشاهده شده) تمرکز می‌کند، که از مقایسه انتظار مشتری از خدمات با عملکرد واقعی که آن ها مشاهده کرده اندبدست می‌آید(زیتامل همکاران،۱۹۹۵).

 

۲-۷-۲ تحقیقات داخلی:

 

ناظمی اردکانی (۱۳۸۸) ،در تحقیقی به بررسی نقش تخصص صنعت حسابرس بر مدیریت سود در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته است ابراهیمی کردلر، علی (۱۳۸۸) به بررسی مدیریت سود با بهره گرفتن از فروش دارایی‌ها پرداخته و ‌به این نتیجه دست یافت که شرکت‌ها با بهره گرفتن از فروش دارایی‌ها سود را مدیریت می‌نمایند.

 

کریمی و صادقی (۱۳۸۹) رابطه کیفیت سود با پایداری سود شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران را بررسی نمودند که در تحقیق یاد شده . کیفیت سود ‌بر اساس سرمایه گذاری در دارایی های سرمایه ای و نیروی کار محاسبه گردیده است . نتایج حاصل از تحقیق آن ها وجود رابطه معنادار بین کیفیت سود و پایداری سود را هم در رویکرد گذشته نگر و هم در رویکرد آینده نگر نشان می‌دهد . آن ها در رویکرد گذشته نگر از نسبت های مالی و در رویکرد آینده نگر از رگرسیون های سری زمانی برای محاسبه کیفیت سود ‌بر مبنای‌ سرمایه گذاری استفاده کرده‌اند.

 

آقایی، محمدعلی (۱۳۸۸) به بررسی رابطه بین ویژگی‌های حاکمیت شرکتی و مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار پرداخته و ‌به این نتیجه دست یافت رابطه معنی‌دار منفی بین مالکیت نهادی و مدیریت سود همچنین استقلال هیئت‌مدیره و مدیریت سود وجود دارد.

 

مرادزاده فرد و دیگران (۱۳۸۹) به بررسیمدیریت سود با ارزش بازار سهام در بورس اوراق بهادار پرداختند و ‌به این نتیجه دست یافتند که در سطح کل شرکت ها بین مدیریت سود و قیمت سهام در سطح خطای ۵ درصد ارتباط معنا داری وجود ندارد و این نتیجه گیری در سطح صنایع مختلف نیز صدق می‌کند

 

ساسان مهرانی و بهروز باقری(۱۳۸۸) با بهره گرفتن از اطلاعات ۹۰ شرکت نمونه طی سال های ۷۸-۸۴ به بررسی اثر جریان های نقدی آزاد و سهام‌داران نهادی بر مدیریت سود پرداختند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که بین مدیریت سود و جریان های نقد آزاد زیاد در شرکت های با رشد کم، رابطه معنادار مستقیمی وجود دارد، اما رابطه معناداری بین مدیریت سود و سهام‌داران نهادی در شرکت های با جریان های نقد آزاد زیاد و رشد کم پیدا نشد.

 

برادران، حسن‌زاده (۱۳۸۸) به بررسی مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران که نتایج نشان داد بین اقلام تعهدی، اختیاری و وجوه نقد حاصل از عملیات رابطه معنی‌دار معکوس وجود دارد.

 

حقیقت و ‌ایران‌شاهی(۱۳۸۹) با بررسی اطلاعات شرکت های پذیرفته شده در سازمان بورس و اوراق بهادار در بازه ی زمانی ۱۳۷۸تا ۱۳۸۶ ‌به این نتیجه رسیدند که در بازار سرمایه ایران، اقلام تعهدی خلاف ناهنجاری وجود دارد که وابسته به اطلاعات سرمایه گذاری شامل در اقلام تعهدی بوده است. همچنین نتایج این پژوهش نشان داد، سرمایه گذاران در بورس نسبت به اقلام تعهدی واکنش بیش از اندازه نشان می‌دهند.

 

فصل سوم: روش‌شناسی تحقیق

 

۳-۱ مقدمه

 

این فصل اختصاص به مطالب مربوط به روش تحقیق دارد. در این فصل مراحل جمع‌ آوری اطلاعات موردنیاز جهت آزمون فرضیه‌ها و همچنین آزمون‌های آماری به کار گرفته شده تشریح می‌شوند. برای آزمون فرضیه‌ها اطلاعات به صورت نیمه‌تجربی جمع‌ آوری شده‌اند. عناصر اصلی تحقیق نیمه‌تجربی حاضر عبارتند از: در نظر گرفتن جامعه آماری، تعریف متغیرها، استخراج اندازه نمونه، نمونه‌گیری، محاسبه متغیرها، به کار گیری آزمون‌‌های آماری.

 

همان‌ طور که در فصل دو تشریح شد مفهوم مدیریت سود این است که مدیران از گزارش سود یک دوره چشم‌پوشی می‌کنند تا احتمال دستیابی به سود هدف در دوره های دیگر را افزایش دهند. این که مدیریت چنین کاری را انجام می‌دهد یا نشانه استفاده کارآ از اطلاعات محرمانه است (مثلا در افراد خارج از شرکت اطلاعات درستی ‌در مورد وضعیت شرکت بدهد یا وضعیت قراردادها را بهتر کند) یا تبعیت از رفتار فرصت‌طلبانه مدیریت است.

 

۳-۲ چرخه‌های تجاری (EXP):

 

منظور از چرخـه‌های تجاری نوسـان‌های در فعالیت‌های اقتصادی و معمولا تولید ملی اسـت. هر دوره تجاری شـامل مراحل رونق و رکود اقتصادی است. در این تحقیق، به منظور اندازه‌گیری رکـــود و رونـق اقتـصادی از متغیـرهای مجازی (مصنوعی) استفاده شده است که برای دوره رونق از عدد یک و برای دوره رکود عدد صفر استفاده شده است.

 

برای تعیین دوران رکود و رونق اقتصادی از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد مختارزاده استفاده شده است.

 

حال به توضیحی در رابطه با مدیریت سود می‌پردازیم به طور کلی ما سه مورد معروف مدیریت سود را با توجه به سود هدف در نظر می‌گیریم، Jennifer 1999 اولین مورد زمانی است که سود مدیریت‌نشده کمتر از سود هدف بوده و ذخیره های موجود برای متورم کردن سود جهت رسیدن به سود هدف کافی نیستند. در این حالت انتظار می‌رود که مدیران به سراغ دومین گزینه رفته و مخزن سود درست کنند و اندوخته‌های حسابداری را افزایش دهند یا مدیریت سود افزایشی گذشته را جبران کنند. این اقدام منجر به گزارش سودی می‌شود که در منتهی‌الیه پایینی قرار دارد. لویت از آن با عنوان مخزن سود یاد می‌کند و آن مدیریت سود بسیار کاهنده در هنگامی است که محدودیتی برای ایجاد اندوخته‌ها وجود ندارد. دومین مورد هنگامی ایجاد می‌شود که سود قبل از مدیریت از سود هدف کمتر بوده و فاصله آن تا سود هدف از اندوخته‌های حسابداری در دسترس کمتر است. در این حالت انتظار می‌رود که شرکت‌ها از اندوخته‌های قبلی (یا از سودهای آینده) استفاده کنند تا سود را متورم کرده و به سود هدف برسند و یا حتی اندکی هم از سود هدف پیشی گیرند. مورد آخر هنگامی اتفاق می‌افتد که سود مدیریت نشده از سود هدف بیشتر شود. از آنجایی که اندوخته‌ها با ارزش به حساب می‌آیند شرکت‌ها سود را کاهش می‌دهند تا به میزان مساوی یا کمی بیشتر از سود هدف برسند. و بدین ترتیب حاصل قسمتی از عملکرد خوب جاریشان را برای استفاده آتی اندوخته می‌کنند. (یا برای جبران استفاده های گذشته مصرف می‌کنند.) لویت از این حالت با عنوان اندوخته شیرینی یاد می‌کند.

 

قواعد دیگری هم (همانند هیلی Hili،۲۰۰۱) جهت اتصال سود مدیریت‌نشده به سود گزارش شده در دست‌اند. بیشتر این مطالعات دو گزینه را در نظر می‌گرفتند. در هر دوره شناسایی سود مدیریت نشده (سود واقعی) بسته به سود هدف می‌تواند منجر ‌به این شود که شرکت یا مخزن سود تشکیل دهد و یا سود را متورم کند (البته با توجه به محدودیت‌های حسابداری) تا به هدف برسد. استفده از چارچوب ادبیات قبلی، زمینه معرفی انگیزه مدیریت سود برای رسیدن به پیش‌بینی (انتظار) و خطای پیش‌بینی سود را فراهم می‌کند.

 

۳-۳ جامعه آماری:

 

جامعه آماری عبارت است از مجموعه‌ای از افراد یا واحدهایی که دارای یک صفت مشترک باشند. معمولاً در هر پژوهش جامعه مورد بررسی یک جامعه آماری است که پژوهشگر مایل است درباره‌ صفت و صفت‌های متغیر واحدهای آن به مطالعه بپردازد. جامعه آماری به کل گروه افراد، وقایع یا چیزهایی اشاره دارد که محقق می‌خواهد به تحقیق درباره‌ آن‌ ها بپردازد.

 

۳-۳ مبحث سوّم: منشأ انتساب طفل به مادر

 

می‌توان گفت پیچیده‌ترین و مشکل‌ترین بحث ‌در مورد اطفال حاصل از رحم جایگزین، تعیین مادر قانونی آن‌ ها می‌باشد. مادر برخلاف پدر که فقط از نظر ژنتیک و بیولوژیک با فرزند خود رابطه طبیعی و خونی دارد، هم از نظر بیولوژیک (از طریق تخمک) و هم از نظر فیزیولوژیک (از طریق نگهداری کودک در رحم خود) با فرزند خویش رابطه طبیعی برقرار می‌کند؛ بگونه‌ای که نمی‌توان از انتساب طفل به صاحب تخمک و تعلق و وابستگی طفل به کسی که ماه‌ها در درون رحم او رشد ‌کرده‌است، صرف‌نظر نمود. حال سخن این است که آیا عرف تکوّن یک انسان از اسپرم مرد و تخمک زن را منشأ اعتبار رابطه نسبی می‌داند یا پرورش جنین در رحم زن و تولّد از او یا هر دو را منشأ اعتبار به شمار می‌آورد؟ در خصوص پیدایش فرزند از ناحیه مادر و نسب مادری کودک حاصل از اجاره رحم، نظریه های متعدّدی ارائه شده است که بررسی آن‌ ها برای رسیدن به نظر برتر ضروری است:

 

۳-۳-۱ دیدگاه مادر بودن صاحب تخمک و ادلّه آن

 

در خصوص تعیین نسب مادری، برخی معتقدند که ملاک مادر بودن در نظر عرف همانند ملاک پدر بودن است. عرف زنی را که در نخستین مرحله آفرینش و ایجاد و پیدایش جنین سهم دارد، به عنوان مادر تلقی می‌کند و او کسی جز صاحب تخمک نیست؛ زیرا، تخمک وی در نخستین مرحله وجود کودک دخالت داشته و نطفه جنین از ترکیب تخمک وی و اسپرم پدر به وجود آمده است (المؤمن، ۱۴۱۵: ۹۹)؛ علاه برآن، غفاری (۱۳۸۲: ۹) بیان می‌دارد که از نظر پزشکی نیز به اثبات رسیده است که منشأ پیدایش سلول سازنده جنین از ناحیه مادر، تخمک زن است و رحم زن نقشی نخستین در پیدایش جنین ندارد. از سویی دیگر، عرف از پیدایش طفل از نطفه زن و مرد یک نوع رابطه واقعی و طبیعی انتزاع می‌کند و آن‌را نسب می‌نامد و این موضوع که عرف منشأ پیدایش فرزند را غیر زایمان و حمل می‌داند مورد تأیید شارع نیز قرار گرفته است، به طوری‌که در قرآن کریم نسب، نتیجه پیدایش و ثمره نطفه قلمداد شده است از جمله آیه ۵۴ از سوره فرقان که می‌فرماید «هوالذی خلق من الماء بشراً فجعله نسباً و صهراً و کان ربک قدیراً^[۲۰]» و نیز در آیه ۲ از سوره انسان با اشاره به نطفه حاصل از ترکیب اسپرم و تخمک مرد و زن، ایجاد انسان را مبتنی بر نطفه می‌داند که ترکیبی از اسپرم و تخمک است «إنّا خلقنا الانسان من نطفه أمشاج نبتلیه فجعلناه سمیعاً بصیراً^[۲۱]»؛ نتیجه آن‌‌که، فرزند حاصل از اجاره رحم به صاحب اسپرم و صاحب تخمک منتسب می‌باشد و بانوی صاحب رحم با طفل رابطه نسبی ندارد و عرف نیز از رابطه ژنتیکی فرزند با صاحب اسپرم و تخمک عنوان نسب را انتزاع می‌کند. ‌بنابرین‏، عنوان نسب دارای منشأ تکوینی، واقعی و طبیعی دارد و صاحب تخمک مادر طفل است (شهیدی، ۱۳۷۵: ۱۶۶). برخی از فقهای معاصر نیز قائل ‌به این دیدگاه هستند. برخی عبارات ایشان در این خصوص چنین است «بچه متعلق به زن و مرد صاحب نطفه است» (خامنه‌ای،۱۳۸۲، ج۲: ۱۲۷۵). «فرزند متعلق به صاحبان نطفه است ولی، ارث بردن ولد از صاحب نطفه محلّ اشکال است» (صافی گلپایگانی، ۱۴۱۹، ج۱: ۵۳). «فرزند متولّد از اجاره رحم متعلّق به صاحبان نطفه است و نسبت به زنی که او را در رحمش پرورش داده نیز محرم است بدون آن‌که از او ارث ببرد» (مکارم شیرازی،۱۳۸۰، ج۱: ۴۶۶).

 

۳-۳-۲ دیدگاه مادر بودن صاحب رحم و ادلّه آن

 

در مقابل دیدگاه یاد شده، برخی از فقها (موسوی‌خویی و تبریزی، ۱۴۱۸، ج۳: ۳۷۲؛ المحسنی،۱۴۱۲: ۹۱) بر این باورند که بانوی صاحب رحم مادر طفل به حساب می‌آید. به عقیده آنان در لغت و همین طور در عرف، مادر یا والده به شخصی اطلاق می‌شود که کسی را می‌زاید و دیگری از او متولّد می‌شود؛ ‌بنابرین‏، زنی که کودک را حمل کرده و سپس او را زاییده است، مادر این کودک به شمار می‌آید. خویی (۱۳۹۷، ج۲: ۲۸۴) نیز معتقد است که «اگر زنی اسپرم مرد اجنبی را در رحم خود قرار دهد، گناه ‌کرده‌است ولی، فرزند به او و صاحب اسپرم ملحق می‌شود و اگر فرزند دختر باشد، صاحب اسپرم نمی‌تواند با ازدواج کند». اراکی (۱۳۶۹: ۵۹۸) نیز بیان می‌دارد: «از آنجایی‌که رحم زن صاحب رحم جزء اخیر علّت تامّه به دنیا آمدن بچه محسوب می‌شود؛ پس، اولاد ملحق به زن صاحب رحم است». آن‌ ها به منظور تأیید نظر خود به آیاتی چند از قرآن کریم استناد کرده‌اند. از جمله آیۀ شریفۀ «…انّ امهاتهم الا اللائی ولدنهم» (سوره مجادله:۲) می‌باشد. بدین توضیح که آیۀ شریفه مطلقاً زنانی را که می‌زایند مادر طفل محسوب می‌کند، خواه تخمک از وی باشد خواه نباشد و مادر به طور مطلق و به صیغه حصر کسی است که فرزند را زاده است؛ به طوری که، صرف گفتن این‌که تو مانند مادر من هستی زنش مادر او نمی‌شود و مادر او فقط زنی است که او را زاییده است. آیات دیگری که مورد استناد قرار گرفته آیۀ شریفۀ «و وصّینا الانسان بوالدیه احساناً حملته امّه کرهاً و وضعته کرهاً…^[۲۲]» و آیۀ شریفۀ «و وصّینا الانسان بوالدیه حملته امّه وهناً علی وهن…^[۲۳]» می‌باشد. استدلال ایشان به آیات مذبور آن است که خداوند مادر را چنین توصیف می‌کند: مادر است که حمل و زایمان می‌کند و رنج و مشقّت بارداری و سستی آن را تحمّل می‌کند؛ پس، مفهوم مخالف آن است که هرکس حمل نکند و نزاید مادر نیست. لذا، به عقیده برخی با توجه ‌به این‌که جنین پس از انتقال به رحم مادر جانشین به دیواره رحم چسبیده و تمامی رشد روانی و جسمی او متأثر از رحم می‌باشد، نمی‌توان بانوی صاحب رحم را مادر طفل به حساب نیاورد (رضانیا معلم،۱۳۸۰: ۳۲۴).

 

در پاسخ به استدلال کسانی که ولادت را ملاک انتساب کودک به مادر می‌دانند می‌توان گفت اولاً، آیاتی که طرفداران این دیدگاه به آن استناد می‌نمایند در مقام بیان مفهوم شرعی «ام» نیستند تا گفته شود هرکس شما را زاییده است، مادر شما است؛ ثانیاًً، بیان ویژگی حمل و زایمان در آیات مورد استناد این گروه از باب غلبه است زیرا، در آن زمان تنها راه تشخیص تکوّن فرزند، زایمان و زاییدن بوده و عرف در تولّد کودک نقش مادر را تنها حمل و زایمان کودک می‌د‌انسته و نقشی برای تخمک زن قائل نبوده است.

 

۳-۳-۳ دیدگاه دو مادری و ادلّه آن

 

نشانه های اختلال لجبازی – نافرمانی (ODD) معمولا قبل از بروز علائم اختلال سلوک CDوجود دارند و بیشتر کودکان مبتلا بهCD نشانه های ODD را هم حفظ می‌کنند . علاوه بر این ODD و CDارتباطات بسیار مشابهی دارند . مثلا با وضعیت اجتماعی و اقتصادی پایین (ری ^[۴۸] و همکاران، ۱۹۹۸) با رفتار ضد اجتماعی و والدین مجرم (فارائون^[۴۹] و همکاران، ۱۹۹۱ ) و با آشفتگی و نقص عملکرد شیوه های پرورش فرزند در خانواده( فریک و همکاران؛ ۱۹۹۲ )مرتبط هستند . ارتباط تکامی و وابستگی های مشابه نشان می‌دهند که ODD و CD در یک حوزه روان شناختی (یعنی اختلال های رفتار تخریبی ) قرار دارند . در واقع، با توجه به تشابهات فراوان، برخی جداکردن دونوع اختلال را بی فایده دانسته اند (ری و همکاران ، ۱۹۹۸ )

اگرچه ، تمایز ODD و CDممکن است برای بعضی مقاصد پژوهشی مهم نباشد ، این افتراق دو جنبه بالینی با اهمیت را ، نشان می‌دهد . نخست اینکه عدم همزمانی تکاملی بین ODD و CD را مشخص می‌کند ، ‌به این معنا که گرچه بیشتر کودکان CD با شروع در کودکی ، نشانه های ODD را از اوایل زندگی بروز می‌دهند ، بسیاری از کودکان مبتلا به ODD دچار علائم شدیدتر CD نمی شوند . دوم اینکه چنین تمایزی تأیید می‌کند که بسیاری از پسران مبتلا به الگوی شروع در نوجوانی ، قبل از بروز CD دارای نشانه های ODD نبوده اند (راینک ، داتیلیو و فریمن ، ترجمه علاقه بند راد، ۱۳۸۰)

 

یکی از ملاک های اصلی اختلال لجبازی – نافرمانی ، حرف نشنوی است . این در حالی است که پرخاشگری معمولاً مؤلفه این اختلال محسوب نمی شود . کودکان دچار اختلال لجبازی – نافرمانی ، در برابر مظاهر اقتدار ، رفتار خصمانه و منفی بروز می‌دهند و نافرمانی می‌کنند این مظاهر قدرت برای کودکان کم سن معمولاً پدر و مادر هستند و برای کودکان بزرگتر ، پدر و مادر ، معلمان و سایر بزرگسالان.

 

الگوی خلق تحریک پذیر و عصبانی ،رفتار جدلی و مقاومتی،کینه جویی مداوم که حداقل ۶ ماه دوام داشته باشد و در این مدت ۴ مورد از موارد زیر حضور داشته باشند و در رفتار متقابل با حداقل یک فرد غیر خواهر یا برادر بروز پیدا کند :

 

خلق عصبانی و تحریک پذیر:

 

۱-اغلب از کوره در می رود .

 

۲- غالباً حساس است و سریع از دست دیگران ناراحت می شود .

 

۳- غالباً خشمگین و دلخور است .

 

رفتار جدلی و مقاومتی:

 

۴- اغلب با مظاهر قدرت یا بزرگسالان ، جروبحث می‌کند .

 

۵-به طور فعالانه مبارزه طلب است یا نسبت به درخواست ها ومقررات بزرگسالان بی اعتنایی یا عدم همکاری نشان می‌دهد .

 

۶-اغلب به طور عمدی مزاحم دیگران می شود .

 

۷-اغلب دیگران را به خاطر بد رفتاری یا اشتباهات خود سرزنش می‌کند.

 

انتقام جویی:

 

۸- کینه توزی یا انتقام جویی حداقل ۲ بار در ۶ ماه گذشته . (چاپ پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی ،۲۰۱۳)

 

توجه : تداوم و تکرار این رفتارها باید برای تشخیص رفتار هنجار از ، رفتار مطابق با نشانه های بیماری استفاده شود. برای کودکان زیر ۵ سال،رفتارهای نشانه دار باید در اکثر روزها در یک دوره حد اقل ۶ ماهه رخ دهد و برای افراد ۵ سال به بالا رفتار نشانه دار باید حداقل یک بار در هفته به مدت حد اقل ۶ ماه رخ دهد. (چاپ پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی ،۲۰۱۳)

 

۲-۲-۲- همه گیر شناسی

 

مطالعات همه گیر شناسی در جمعی غیر کلینیکی ، این صفات منفی کارانه را در ۱۶ تا ۲۲ درصد کودکان دبستانی گزارش نموده اند . هرچند ممکن است این اختلال در ۳ سالگی نیزشروع شود ، ولی معمولا تا ۸ سالگی شروع شده و دیرتر از نوجوانی آغاز نمی گردد (کاپلان و سادوک ، ترجمه پورافکاری ۱۳۸۲ )

 

نشانگان مخالفت و عناد با بالا رفتن سن افزایش می‌یابد . این اختلال قبل از بلوغ در پسرها بیشتر از دخترها مشاهده می شود ، اما بعد از بلوغ این میزان همسانی بیشتری با یکدیگر پیدا می‌کند و همچنین نشانگان در هر دو جنس مشترک هستند و تنها در پسرها مقاومت و مقابله ی بیشتری به چشم می‌خورد( انجمن روانپزشکی امریکا ، ۱۹۹۴ ).

 

مشکلات سلوک به ویژه در کودکانی که به مراکز مشاوره مراجعه می‌کنند ، بسیار شایع است . ‌بنابرین‏ به نظر مک ماهون^[۵۰] واستس^[۵۱](۱۹۹۷ ، نقل از خدایاری فرد، ۱۳۸۵ ) اختلال رفتاری یکی از شایع ترین اختلالات کودکان است و میزان شیوع آن بین ۲تا ۱۰ درصد برای اختلال سلوک (رفتارهای ضد اجتماعی ) و ۶تا۱۰ درصد برای اختلال لجبازی – نافرمانی است یک منبع ‌به این مسئله اشاره دارد که دخترانی که ‌بر اساس این تشخیص طبقه بندی شده اند به مراتب بیشتر از پسران هستند و پسران غاًلبا تشخیص اختلال سلوک را دریافت می‌کنند . (خدایاری فرد ، ۱۳۸۵ )

 

در این رابطه الگوهای خانوادگی واضحی وجود ندارد ، اما تقریباً تمامی والدین کودکان دارای اختلال لجبازی – نافرمانی ، خودشان با پیامدهای قدرت ، کنترل و خودمختاری درگیر بوده اند . در برخی خانواده ها که دارای چندین کودک لجباز هستند ، مادرها کنترل کننده و افسرده و پدرها پرخاشگر منفعل می‌باشند در بسیاری از موارد نیز کودکان ناخواسته بوده اند (کاپلان ، سادوک ترجمه پور افکاری ، ۱۳۸۲ )

 

به نظر می‌رسد که اختلال لجبازی – نافرمانی در خانواده هایی که حداقل یکی از والدین آن سابقه یک اختلال خلقی ، اختلال لجبازی – نافرمانی ، اختلال سلوک ، اختلال کمبود توجه ، بیش فعالی ، اختلال شخصیت ضد اجتماعی و یا اختلال مرتبط با مواد داشته اند ، بسیار شایع است (کاپلان و سادوک، ترجمه پورافکاری ، ۱۳۸۲ )

 

تحقیقات همه گیر شناسی نشان داده‌اند رفتارهای مخل و ضد اجتماعی ، دو مورد از مهم ترین مشکلات کودکان و والدین هستند و هزینه های زیادی به جامعه تحمیل می‌کنند (لوبر،لاهی و توماس ^[۵۲]، ۱۹۹۱ ) در(DSM-IV) شیوع اختلال لجبازی – نافرمانی به فراخور جمعیتی که از آن نمونه گیری شده و به فراخور اطلاع دهندگان (یعنی به نسبت این که اطلاع دهندگان والدین باشد یا کودکان و معلمان ) ۲تا۱۶ درصد است (انجمن روانپزشکی آمریکا ، ۱۹۹۴ ) میزان شیوع در نمونه هایی که از سطح اجتماع گرفته شده اندنیز برای اختلال سلوک ، در پسرهای زیر ۱۸ سال ۸/۱ تا ۱۶ درصد و در دخترها ۸/۰ تا ۲/۹ درصد است (لوبر ، بورک ^[۵۳] و همکاران ، ۲۰۰۰ نقل از شرو در و گوردن ترجمه ی فیروز بخت، ۱۳۸۵ ) این تخمین های شیوع ، نسبت به تخمین های شیوع در DSM-III) (افزایش قابل توجهی دارند هرچند ملاک های اختلال لجبازی–نافرمانی­در) IV (DSM- دقیق تر شده است. در) DSM-III (میزان شیوع اختلال لجبازی – نافرمانی ۵تا۷ درصد و اختلال سلوک ، ۲تا ۴ درصد بوده است (انجمن روانپزشکی آمریکا ، ۱۹۹۴ ) اگرچه این ارقام فی نفسه هشدار دهنده اند ولی شمار کودکان و نوجوانانی که رفتارهای مخل و ضد اجتماعی دارند ، عملاً بیش از این است.

 

در این بحث مشاهده می‌کنیم که علاوه بر این روایات که عیوبی را محصور کرده، روایات دیگری هم داریم که عیوب دیگری را برشمرده است. ‌بنابرین‏ حتی اگر قائل به مفهوم عدد هم باشیم، ‌میان دو دسته روایت تعارض است؛ روایاتی که عیوب را محصور به چند عیب خاص می‌داند و روایاتی که عیوب دیگری غیر از عیوب محصوره را برشمرده است. در این هنگام از قاعده جمع مهما امکن اولی من الطرد می‌توان بهره جست. بدین صورت که بسیاری از این روایات بدین گونه هستند که سائلی از امام (ع) سؤال کرده و اما در مقام پاسخ به او فرمایش فرمودند: چه بسا در حضور امام عیوب مختلفی ذکر شده و از حکم آن ها سوال شده است و امام در پاسخ سؤال، چند عیب از عیوب مطروحه را موجب فسخ دانسته و بقیه عیوب مطرح در جلسه را رد کرده‌اند. بدین صورت می‌توان میان روایات جمع برقرار کرد و عیوب نکاح را تنها محصور به روایات محصوره ندانست.

 

۷ – عده‌ای قائلند که می‌توان از طریق تنقیح مناط و بررسی علل عیوب، دامنه علل موجب فسخ را گسترش داد؛ زیرا ایشان علت اصلی وجود عیب را با توجه به روایات، ‌ضرر طرف مقابل از استمتاع دانسته که در بسیاری از موارد، نقصان لذا جنسی و در بعضی دیگر سرایت بیماری را به همراه دارد. از طرفی با توجه به نظر بعضی فقها، با از بین رفتن عیب یا درمان شدن آن، حق فسخ به علت وجود بیماری است و نه به شرط وجود بیماری. ‌بنابرین‏ میان حکم و علت مناسبت ذاتی وجود دارد. دیگر آنکه علت مختص به مورد نصّ نیست؛ چرا که در اوامر ارشادی، ‌امکان تعلیل وجود دارد وحکم مختص به یک مصداق خاص نیست. در حالی که در اوامر عبادی به عبارت دیگر اوامر مولوی امکان تعلیل (مگر در موارد مستنبط العله) وجود ندارد. بدین ترتیب ‌در مورد بیماری‌ها و عیوب مذکور نیز چون امر شارع امر مولوی نبوده و ارشادی است، امکان تنقیح موضوع وجود دارد و می‌توان علت به دست آمده را به موارد مشابه با همین علت سرایت داد؛ چرا که امر شارع در این مورد ارشاد امری است که عقل نیز درک می‌کرده و شارع امر مولوی به آنچه عقل درک می‌کند، ‌نمی‌کند، بلکه امر در این امور ارشاد بر انجام آن ها است.^[۲۴۹]

 

۳ ـ ۱۲ ـ خلاصه اقوال:

 

اقوال فقها را می‌توان چنین خلاصه کرد:

 

۱- عدم اعتبار زمان حدوث عیب، بلکه مهم وجود عیب ست.

 

این قول شافعیه و حنابله، و همچنین مالکیه ‌در مورد عیوب مشترک،وجه ضعیفی نزد بعضی از فقهای امامیه است.

 

۲- اعتبار داشتن زمان حدوث عیب که شامل تقسیمات ذیل است:

 

الف- معتبر بودن زمان حدوث عیب قبل از دخول این قول مالکیه ‌در مورد هر یک از عیوب ویژه مرد یا زن، وقول حنفیه ‌در مورد عیوب مرد و وجهی ضعیف نزد فقهای امامیه ‌در مورد تمام عیوب است.

 

ب- معتبر بودن عیوب قبل از عقد و هنگام وقوع آن این قول امامیه و قانون مدنی ‌در مورد عیوب ویژه زن است.

 

به نظر می‌رسد برای رسیدن به قول صواب بهتر است به اهداف و مقاصد نکاح توجه شود از مقاصد و اهداف مهم نکاح آرامش گرفتن زوجین در کنار هم است که قرآن از آن به «لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا»^[۲۵۰] یاد می‌کند و مقدمه این آرامش، عشق و علاقه و ایثار است که کتاب الهی قرآن به دنبال آن اشاره دارد.^[۲۵۱] با از بین رفتن یا کم رنگ شدن این مودّت و رحمت کینه و کدورت جایگزین می‌شود تا جایی که نه تنها یار و غمخوار

 

1. 1. – صانعی، یوسف (۱۳۷۸ ه.ش). حاشیه تحرالوسیله. قم: یاسر. ↑

 

1. 1. – مصطفی شبلی، محمد (۱۳۹۷ ه.ق) احکام الاسره فی الاسلام مقارنه بین فقهه المذاهب السنیه و المذاهب الجعفری و القانون، بیروت: دارالنظه العربیه. ↑

 

1. 1. – کمال الدین امام، محمد و مصطفی شبلی، محمد (۱۴۱۶ه.ق) الزواج و الطلاق فی الفقه الاسلامی. بیروت. مجد. ↑

 

1. 1. ـ الصابونی، عبدالرحمن (۱۹۶۸ م) مدی حرّیه الزوجین فی الطلاق فی الشریعه الاسلامیه. بیروت: دارالفکر. ↑

 

1. 1. ـ جادالکریم محمد، فواد و خلف اله محمد، عبدالصبور (۱۹۹۹م) حق الزوجین فی طلب التفریق بینهما بالعیوب فی الشریعه الاسلامیه و قانون الاحوال الشخصیه. قاهره: مکتبه مربولی. ↑

 

1. 1. ـ حسن الطه، احمد (۱۹۷۵ م) مدی حرّیه الزوجین فی التفریق قضاء بحث مقارن فی الشریعه الاسلامیه والقانون بغداد: مطبعه العانی. ↑

 

1. 1. ـ الزیدان، عبدالکریم (۱۹۹۴م) زادالمعاد فی هدی خیرالعباد با حاشیه الارنووط عبدالقادر. کویت: مکتبه المنار الاسلامیه. ↑

 

1. 1. ـ الجوزیه. ابن قیم (۱۴۰۸ ه.ق) زاد المعاد فی هدی خیر العباد. ج ۵٫ صفحه ۱۸۴٫ ↑

 

1. 1. ـ سبزواری، سید عبدالاعلی (۱۴۱۷ ه.ق) منتخب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام.قم. دفتر آیت الله سبزواری. ↑

 

1. 1. ـ مدرس، محمد تقی (۱۴۱۵ ه.ق) الوجیز فی الفقها الاسلامی احکام الزواج و فقه الاسره. تهران: منشورات البقیع. ↑

 

1. 1. ـ آصف المحسنی، محمد (۱۳۸۲ ه.ش) الفقه و مسائل طبیبه. قم. بوستان کتاب. ↑

 

1. 1. – فیومی، محمد، المصباح المنیر، ص ۱۸۰٫ ↑

 

1. 1. ـ ابن فارس، احمد، مجمل اللغه، ص ۵۶۸٫ ↑

 

1. 1. ـ جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، ص ۵۰۲، ش ۴۰۰۰٫ ↑

 

1. 1. – سیاح، محمد، ترجمه منجد الطلاب، ج۲، ص ۹۶۶٫ ↑

 

1. 1. – جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، ص۲۵۳٫ ↑

 

1. 1. – فقهای امامیه بر این موضوع اجماع دارند که حق طلاق با مرد است و مستند نظر خود را دو چیز قرار داده‌اند؛ حدیث نبوی «الطلاق بید من اخذ بالساق» قول خداوند تعالی در آیات مختلف از جمله آیه یک سوره طلاق که طلاق را به مرد نسبت داده است. ↑

 

1. 1. ـ مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، ص ۴۲۰ / موسوی خمینی، روح‌ا…، تحریرالوسیله، ج ۳، ص ۵۹۱٫ ↑

 

1. 1. – الطلاق بید من اخذ بالساق: نوری طبرسی، حسن، مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۳۰۶٫ ↑

 

1. 1. ـ حلی، جعفر، شرایع الاسلام، ج ۳، ص ۱۷ / مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، ص ۴۰۹ تا ۴۱۱٫ ↑

 

1. 1. ـ وفادار، علی، حقوق خانواده، ص ۱۵۰-۱۴۹٫ ↑

 

1. 1. – کشاف، محمد، اصطلاحات الفنون، ص ۱۲۷۳ / جبعی عاملی، زین‌الدین، (شهید ثانی)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج ۵، ص ۳۹۲ ↑

 

1. 1. – ایقاع در مقابل عقد، عمل حقوقی است که با یک اراده واقع می شود: کاتوزیان، ناصر، حقوق خانواده، ص۱۸٫ ↑

 

1. 1. ـ جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، ص ۲۶۲، ش ۲۰۸۲٫ ↑

 

1. 1. ـ همان منبع، ص ۴۷۷، ش ۳۸۱۶٫ ↑

 

1. 1. ـ همان منبع، ص ۱۹۷، ش ۱۵۰۳٫ ↑

 

1. 1. – نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، ج ۳۰، ص ۳۱۸ و ۳۳۱ / طباطبایی، علی، ریاض‌المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، ج ۷، ص ۱۰۷ و ۱۰۸ / مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، ص ۳۳۳٫ ↑

 

1. 1. ـ جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، ص ۴۵۳، ش ۳۶۰۸٫ ↑

 

1. 1. ـ فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، ص ۲۷۷٫ ↑

 

1. 1. ـ جان هابلی، راهنمای ایدز، مترجم: روانبخش، مسعود، ۴۵٫ ↑

 

1. 1. – توضیح‌المسائل جمعی از مراجع؛ ص ۳۷۴٫ ↑